Bir önceki dersimizde İslamiyet öncesi Türk tarihine giriş yapmıştık. İlk dersimizde Orta Asya’nın iklimi ve coğrafi özellikleri, ilk kültür merkezleri, Türk adının anlamı ve Türkiye adı, Ana yurtta yaşam ve göçler konusuna değinmiştik. Bu dersimizde ise İslamiyet öncesi ilk Türk devletlerine bakacağız.

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ – İLK TÜRK DEVLETLERİ

Anadolu’ya İlk Akınlar Düzenleyenler

• İskitler – İlk topluluk
• Avrupa Hunları – İlk devlet
• Sibirler
• Peçenekler
• Oğuzlar = Oğuzların Kınık Boyu Büyük Selçukluları oluşturur. Kayı Boyu ise Osmanlı Devleti’ni oluşturur.

Not: Oğuzlar, Anadolu’nun Türk yurdu olmasında en etkili boydur.

İSKİTLER /SAKALAR

• İlk Türk topluluğudur.
• Medler ve Perslerle savaştılar
• İlk kadın savaşçılar olan amazonlar İskitlere aittir.
• İlk kadın hükümdarları Tomris Hatun’dur.
• Bozkırın (Orta Asya’nın kuyumcuları) olarak bilinirler.

Not: İskitler, günümüzdeki Yakut Türklerinin ataları olarak kabul ediliyor.

ASYA HUN (BÜYÜK HUN) DEVLETİ

• Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.
• Tarihte bilinen ilk hükümdarları Teoman (Tuman)’dır.
• Başkentleri ÖTÜKEN şehridir. (Ötüken, Türk memleketlerinin yüreği, kutlu kent, toprak ana olarak bilinir.)
• Çin Seddi bu dönemde yapılmıştır.
• Tuman’dan sonra Türk hükümdarları ‘’büyüklük ve genişlik anlamına gelen Tanhu ve Şanyü unvanlarını kullanmışlar.
• Kuzey Şansi Antlaşması ilk Türk – Çin antlaşmasıdır.
• En parlak dönemi Mete Han Dönemidir.

Mete Han Döneminde:

1. Onlu ordu sistemi
2. Islıklı ok
3. İpek Yolu üzerinde deneyim kuruyor

Not: Mete Han Orta Asya’da Türk Siyasi birliğini sağladı. Sonrasında I. Göktürklerde Mukan Kağan, II. Göktürklerde Kapgan Kağan ve Uygurlarda Moyen Çur da Türk siyasi birliğini sağlamıştır.

AVRUPA HUN DEVLETİ

Kurucusu Balamir’dir.

Merkezi Budapeşte’dir.

Anadolu’ya ilk akınlar ULDIZ döneminde yapılmıştır.

En parlak dönemi ATTİLA Dönemidir.

1. Attila’nın Unvanları
2. Tanrının kamçısı (kırbacı)
3. Etzel (Nibelungen destanındageçer)
4. Savaş tanrısı Aras’ın kılıcına sahip hükümdar.
5. Cesur kavimlerin efendisi

Batı Roma üzerine İTALYA ve GALYA seferi düzenledi.

Vatikan seferinden vazgeçti (Papa I. Leo’nun yalvarması)

Doğu Roma üzerine 1. Ve 2. Balkan seferleri düzenlendi.

MARGUS ve ANATOLİUS antlaşmaları ile Bizans (Doğu Roma) vergiye bağlandı. (Bizans’ı vergiye bağlayan ilk Türk Devletidir.

I.GÖK TÜRK DEVLETİ

Türk adıyla kurulan ilk devlettir.

Kurucusu Bumin Kağan, merkezi Ötüken’dir. (Bumin Kağan, Töles isyanını bastırdıktan sonra Avarlar’a son vererek devletini kurdu.)

Bumin Kağan, İstemi Yabgu ile birlikte devleti yönetti. (doğu-batı)

Not: İlk ikili yönetim Asya Hunlarındadır.

İstemi Yabgu’nun batı politikası İpek Yolu’na hakim olmak üzerinedir. Bunun için Göktürkler ve Sasaniler birleşip Akhunlar’ı yıkmışlar. Yine Bizans ve Göktürkler birleşip Sasanileri yıpratmışlar.

Bu gelişme Hz. Ömer’in İran’ı fethine ortam hazırladı.

Bizans’a elçi gönderen ilk Türk devletidir.

En parlak dönemi Mukan Kağan Dönemidir.

Esaret devrinde 50 yıl Çin esaretinde kalmışlardır. Bu devirde Kürşat Ayaklanması başladı ama başarısız oldu. Sonrasında ise Kutluk ayaklanması başladı ve başarılı oldu.

II.GÖK TÜRK DEVLETİ (KUTLUK)

Bağımsızlık mücadelesi vererek kuruldu. Bu yönüyle T.C.’ye benzer.

Kurucusu Kutluk Kağan, merkezi de Ötüken’dir. (Kutluk Kağan, derleyen, toplayan anlamlarına gelen İlteriş unvanını aldı. Tonyukuk, devleti kurmasına yardımcı oldu.)

En parlak devri Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk devridir. (Adlarına Orhun Abideleri dikildi.)

Not: Yeni MEB kaynaklarında Kapgan Kağan devri en parlak devir olarak geçiyor.

Orhun Abideleri ile İlgili Bilgiler

• Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.
• Moğolistan’da Orhun müzesi yaptırıldı. Bunun yapılmasında etkili olan kuruluş ise TİKA’dır.
• Sosyal devlet anlayışı /siyasetname/ gençliğe hitabeye benzer.
• Bir yüzü Türkçe, diğer yüzü ise Çincedir.
• Yazan Yulug Tigin’dir.
• Not: İlk yazılan Tonyukuk anıtı olduğu için ve kendisi yazdığı için ilk Türk Tarihçi ve yazar olarak kabul edilir.
• Orhun abidelerini Stralenberg ve Yadrintsev bulmuşlar.
• Danirmakalı Wilhelm Thamson tarafından okunmuştur.
• Orhun abideleri ile ilgili ilk bilgiler Cüveyni’nin tarih-i Cihangüşa adlı eserindedir.(Yeni MEB)
• Orhun abidelerini batı dünyasına Mesar Schimit tanıtmıştır.
• Oğuz adı ilk kez Orhun abidelerinden geçiyor.
• Türkçe Türk adının geçtiği ilk terimdir.

İlk milli alfabe Orhun alfabesidir.

İlk takvim kullanımı 12 hayvanlı

Uygur-Karluk ve Basmiller tarafından yıkıldı.

UYGUR DEVLETİ

Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan’dır.

Merkezi önce Ötüken, sonra Karabalasagun olmuştur.

Orta Asya’da din değiştiren ilk Türk devletidir. (Maniheizm – Budizm)

Bu dinin etkisiyle yerleşik hayata geçildi, tarım gelişti ve köyler, kasabalar kuruldu. Tapınak ve saraylar yapıldı.

Uygurlarda İlkler

1. Matbaada hareketli harf sistemi kullanıldı.
2. Hakaniye lehçesiyle ilk kitaplar basıldı.
3. Kütüphanecilik – arşivcilik
4. Ciltçilik – minyatür
5. Örgün eğitim
6. Töreyi yazılı hale getirdiler.
7. Çinicilik – Fresko
8. Ortaoyunu
9. İpotek senedi – bankacılık – faiz
10. Turfanda sebzecilik

En patlak dönemi Moyen Çur dönemidir.

Moğolların Türkleşmesinde etkili oldular.

Önce Soğd alfabesi, sonra Uygur alfabesi kullanıldı.

Uygurları Kırgızlar yıktı. Sonrasında Kansu (sarı) ve Turfan (Doğu Türkistan) Uygurları olarak varlıklarını sürdürdüler.